Syeikh Hamzah Fansuri
Riwayat Hidup Hamzah Fansuri
Syeikh Hamzah Fansuri merupakan seorang cendekiawan, ulama tasawuf, sasterawan dan budayawan yang terkemuka. Beliau merupakan seorang pujangga Melayu yang terkenal pada zaman kesultanan Acheh.Beliau dilahirkan di Fansur, Sumatera dan hidup antara pertengahan abad ke-16 hingga awal abad ke-17. Beliau mendapat pendidikan di merata-rata tempat seperti di Jawa, Tanah Melayu, India, Parsi dan negara-negara Arab. Sekembalinya ke Acheh, beliau menjadi guru agama pada zaman pemerintahan Sultan Alauddin Riayat Syah ( 1588-1604). Salah seorang pelajarnya ialah Syamsuddin Al-Sumaterani. Beliau juga pernah menjadi penasihat kepada Sultan Acheh dan banyak membantu beliau dalam hal pentadbiran negeri (2008:297).
Syeikh Hamzah Fansuri mengikut fahaman Qadiriah. Fahaman ini turut dipegangi oleh Ibn Arabi, Syeikh Abdul Kadir Jailani, Al-Bustami dan Shahrul Tabriz. Beliau mengikuti aliran Wahdatul-Wujud dan mengembangkannya dengan bantuan anak muridnya, iaitu Shamsuddin Al-Sumaterani (2008: 297). Wahdatul Wujud merupakan satu aliran yang menekankan logik akal. Contohnya persoalan mengenai perkara-perkara ghaib seperti berkenaan dengan kewujudan syurga, neraka, dosa dan pahala akan dijelaskan kepada sesiapa yang bertanya dengan menggunakan logik akal untuk menerimanya. Beliau merupakan cendekiawan pertama yang mencetuskan kegiatan penulisan pengetahuan keislaman di Acheh. Aliran ini mendapat tempat dalam kalangan masyarakat sehingga kedatangan Syeikh Nuruddin Al-Raniri dan Abdul Rauf Singkel. Hal ini berlaku kerana Syeikh Nuruddin Al-Raniri menuduh bahawa Syeikh Hamzah Fansuri dan anak muridnya telah sesat dan mengklasifikasikannya sebagai kafir zindiq. Satu perdebatan telah berlaku dengan izin sultan Brunei yang pada ketika itu ialah Sultan Iskandar Thanidan akhirnya Syeikh Nuruddin Al Raniri disahkan menang. Kesemua karya Syeikh Hamzah Fansuri dan anak muridnya, Syamsuddin Al-Sumaterani telah dibakar pada tahun 1637 di Masjid Raya Kutaraja (1996:26).
Sumbangan dan Peranan Syeikh Hamzah Fansuri
Syeikh Hamzah Fansuri telah banyak memberi sumbangan. Antaranya dalam bidang ilmu sosial, sastera, bahasa dan penghasilan karya prosa dan puisinya. Dalam bidang ilmu sosial, Hamzah Fansuri telah mempelajari penulisan risalah tasawuf atau keagamaan yang bersifat ilmiah. Sebelum karya-karya beliau muncul, masyarakat muslim Melayu mempelajari masalah-masalah agama, tasawuf dan sastra melalui kitab-kitab yang ditulis di dalam bahasa Arab atau Persia.Masalah dan kekeliruan dapat diatasi dengan penghasilan kitab-kitab yang menggunakan bahasa Melayu.
Dalam bidang sastera, Syeikh Hamzah Fansuri mempelopori penulisan puisi-puisi falsafah dan mistik bercorak Islam. Kedalaman kandungan puisi-puisinya sukar ditandingi oleh penyair lain yang sezaman ataupun sesudahnya. Penulis-penulis Melayu pada abad ke-17 dan 18 kebanyakannya berada di bawah bayang-bayang kegeniusan Hamzah Fansuri.
Dalam bidang bahasa, Syeikh Hamzah Fansuri telah berjaya memartabatkan bahasa Melayu daripada lingua franca kepada bahasa intelektual dan bahasa ilmu. Kedudukan bahasa Melayu dalam bidang penyebaran ilmu dan persuratan menjadi sangat penting dan mengungguli bahasa-bahasa Nusantara yang lain, termasuk bahasa Jawa yang sebelumnya telah jauh lebih berkembang. Syeikh Hamzah Fansuri telah berjaya dalam proses Islamisasi bahasa Melayu. Islamisasi bahasa adalah sama dengan Islamisasi pemikiran dan kebudayaan. Buktinya, dalam 32 bait-bait syairnya sahaja terdapat lebih kurang 700 kata pinjaman daripada bahasa Arab. Hal ini bukan sahaja memperkaya perbendaharaan kata bahasa Melayu, tetapi dengan demikian juga mengintegrasikan konsep-konsep Islam dalam kehidupan ke dalam sistem bahasa dan budaya Melayu. Selain itu, beliau juga telah mendirikan banyak madrasah dan mempunyai ramai pengikut.
Syeikh Hamzah Fansuri banyak menghasilkan karya berbentuk prosa. Contohnya, Syarab al-Asyikin dan Asrar al-Arifin fi bayan ilmu al-suluk wal Tauhid. Kitab Syarab al-Asyikin merupakan kitab tasawuf yang pertama ditulis dalam bahasa Melayu yang membicarakan syariat, tarekat, hakikat, makrifat dan zat tuhan. Kitab ini mengajak masyarakat mencapai makam yang tertinggi dalam hubungan dengan Tuhan. Kitab Asrarul Ariffin pula merupakan sebuah kitab tasawuf yang membicarakan tentang akidah menurut aliran Wahdatul Wujud.
Di samping itu, Syeikh Hamzah Fansuri adalah seorang penyair yang tajam penanya. Syair hasil garapannya mempunyai kias dan perlambangan yang menjadi panduan manusia. Puisinya yang terkenal adalah seperti Syair Burung Pungguk, Syair Dagang, Syair Sidang Fakir, Syair Burung Pinggai dan Syair Perahu. Syair Perahu melambangkan tubuh manusia yang dilambangkan sebagai perahu yang belayar di lautan. Pelbagai rintangan akan dihadapi dan pelayaran tersebut mestilah berpaksikan kepada kalimah Allah. Syair Burung Pinggai pula menceritakan mengenai pengembaraan jiwa atau roh dalam mencari kesempurnaan diri. Kesempurnaan diri ini bergantung pada jiwa yang kembali ke hakikat asalnya, iaitu cahaya.
Di samping itu, Syeikh Hamzah Fansuri juga dikagumi oleh tokoh barat. Contohnya, Valentijn seorang sarjana Belanda yang mengunjungi Barus pada tahun 1709 menulis dalam sebuah bukunya "...Seorang penyair melayu, Hamzah Pansur..yakni orang yang sangat terkemuka di lingkungan orang-orang melayu oleh kerana syair-syair dan puisi-puisinya yang menakjubkan, membuat kita karib kembali dengan kota tempat lahir sang penyair bilamana di dalam puisi-puisinya yang agung dia mengangkat naik dari timbunan debu kebesaran dan kemegahan masa lampau kota itu dan mencipta kembali masa-masa gemilang dari kebesarannya...".
Kesimpulannya, Syeikh Hamzah Fansuri merupakan tokoh yang banyak menyumbang kepada perkembangan sastera Melayu dalam bidang prosa dan puisi. Falsafah ketuhanan yang dipaparkan bukan sahaja mampu memantapkan dan mengukuhkan masyarakat mengenai hal ehwal islam, tetapi turut memberi penjelasan kepada mereka melalui kitab-kitab yang diterjemah ke dalam bahasa Melayu.
Syamsuddin al-Sumaterani
Riwayat Hidup Sheikh Syamsuddin al-Sumatrani
Sheikh Syamsuddin al-Sumatrani merupakan seorang ahli sufi. Beliau merupakan anak murid kepasa Syeikh Hamzah al-Fansuri . Di hujung namanya tertulis al-Sumatrani yang membawa maksud beliau berasal dari Sumatera Indonesia. Huruf ya yang diletakkan di belakang perkataan Sumatra itu menurut kaedah bahasa Arab ialah ya nisbah ertinya dibangsakan. Syeikh Syamsuddin al-Sumatrani hidup pada abd 16 Masihi sehingga 17 Masihi. Beliau ialah Sheikul islam atau mufti besar Aceh semasa zaman pemerintahan Sultan Alauddin Riayat Shah Sayid al-Mukammil pada tahun 1589 sehingga tahun 1604.
Sheikh Syamsuddin al-Sumatrani juga terkenal dengan salah seorang pendukung kuat fahaman Martabat Tujuh. Beliau tergolong dalam kumpulan empat orang ulama agung Aceh. Beliau telah meninggal dunia dan di makamkan di Melaka. Hal ini kerana beliau dipercayai telah terlibat sama ketika serangan Aceh ke atas Portugis yang dilakukan pada tahun 1929, semasa Aceh berada di bawah pemerintahan Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam Johan Berdaulat (1607-1636). Tarikh wafatnya telah dicatatkan oleh musuhnya, Nuruddin ar-Raniri iaitu pada malam isnin 12 Rejab 1039H/1630M. Makam Syeikh Syamsuddin al Sumatrani berada di Kampung Ketek, kota Melaka, Malaysia.
Menurut para sejarawan, asal usul Syamsuddin al-Sumatrani ini agak kabur kerana ia tidak dicatatkan secara terperinci. Hanya sebutan Sumatrani di belakangnya sahaja yang dapat membuktikan bahawa beliau berasal dari Sumatera atau Pasai. Terdapat sumber tertua yang dijumpai mengenai kisah perjalanan hidup Sheikh Syamsuddin al-Sumatrani . Sumber yang dimaksudkan itu ialah Hikayat Aceh, Adat Aceh dan kitab Bustanul al-Salatin. Walaupun begitu, bukanlah keseluruhan perjalanan hidupnya dicatat dalam manuskrip tersebut. Hanya serpihan-serpihan data sejarah yang terbatas sahaja berjaya ditemui.
Peranan dan Sumbangan Syeikh Syamsuddin al-Sumaterani
Seperti Hamzah Fansuri, Syamsuddin banyak menulis untuk menyampaikan ilmunya berkaitan wujudiah. Namun, kebanyakan kitab tulisannya dan Hamzah Fansuri telah dibakar. Kitab-kitab yang diketahui hasil tulisan Shamsuddin ialah seperti berikut:
i. Miratul Mukminin (Cermin Perbandingan Bagi Orang-orang Mukmin)
ii. Jauhar Haqaaiq (Permata Kebenaran)
iii. Risalatul Baijin Mulahadhatil Muwahhiddin Alal Mulhidi fi Zikrillah
iv. Kitabul Harakah (Mengenai Ilmu Bahasa)
v. Nurul Daqaaiq (Cahaya yang Murni)
vi. Miratul Iman (Cermin Keimanan)
vii. Syarah Miratul Qulub (Uraian Tentang Cermin Segala Hati)
viii. Kitab Tazyim
ix. Syar’ul Ariffin ( Jalan Orang Arif Budiman)
x. Kitabul Ushulut Tahqiq ( Kitab Dasar-dasar Penguat)
xi. Miratul Haqiqah (Cermin Hakikat)
xii. Kitabul Martabah (Kitab Tentang Martabat Manusia)
xiii. Risalatul Wahhab ( Risalah Tentang Maha pemberi)
xiv. Miratul Muhaqqiqin (Cermin Para Ahli Pembukti)
xv. Tanbihul’lah (Peringatan Allah)
xvi. Syarah Ruba’i Hamzah Fansuri
Sumbangan Dalam Ajaran Tasawuf
Sebagai pendukung tarekat Wujudiyah, ajaran Syamsuddin berkisar kepada keesaan makhluk dengan Tuhan. Hal ini terbukti apabila banyak dalih yang diberinya bergantung kepada Hadith Kudsi yang diinterpretasikan mengikut pandangan mistik. Syamsuddin Sumaterani adalah salah seorang daripada empat ulama yang paling terkemuka di Acheh. 3 orang ulama yang lain ialah Hamzah Fansuri, Nuruddin al- Raniri dan Abdul Rauf Singkel.
Perihal keintiman hubungannya dengan Nuruddin ar-Raniri, tidak diketahui secara pasti. Yang jelas adalah tujuh tahun setelah Syamsuddin Sumaterani wafat, Raniri memperoleh kedudukan seperti sebelumnya yang diperoleh Syamsuddin Sumaterani. Beliau diangkat menjadi mufti Kerajaan Aceh Darussalam pada tahun 1637 oleh Sultan Iskandar Tsani. Disebabkan fatwanya yang mengkafirkan fahaman wahdatul wujud Syamsuddin Sumaterani, maka para pengikut Hamzah Fansuri dan Syamsuddin Sumatrani dihukum oleh pihak penguasa dengan hukuman bunuh. Namun demikian, para pengikut fahaman Sumaterani itu ternyata tidak punah semuanya sebaliknya menjadi semakin teguh dan tersebar dalam kalangan rakyat.
Pada sekitar tahun 1644 Raniri disingkirkan dari kedudukannya selaku mufti kerajaan Aceh Darussalam. Beliau pun terpaksa pulang ke Ranir, Gujarat. Sebagai penggantinya, Sultanah Tajul Alam Safiatuddin (1641-1675) kemudian mengamanahkan jabatan mufti kerajaan kepada Saifur Rijal. Saifur Rijal ialah seorang Minang yang juga penganut fahaman wahdatul wujud telah kembali ke Aceh selepas mendalami bidang agama di India. Dengan demikian, fahaman tasawuf Syamsuddin Sumaterani itu kembali mewarnai corak keislaman di Kerajaan Aceh Darussalam.
Tun Seri Lanang
Riwayat hidup Tun Seri Lanang
Tun Ahmad atau lebih dikenali sebagai Tun Seri Lanang telah dilahirkan dalam tahun 1565M di Seluyut, Johor Lama. Di Johor Lama beliau telah dilantik sebagai bendahara kepada dua sultan iaitu Sultan Ali Jalla Abdul Jalil Shah II tahun 1570M hingga 1597M dan Sultan Alauddin Shah III tahun 1597M hingga 1612M. Pada Mei 1612M, Tun Seri Lanang telah menerima titah raja Abdullah atau Yang dipertuan di Hilir untuk mengarang Sulalatus Salatin iaitu semasa Raja Abdullah bersemayam di Pasir Raja atau dikenali Pekan Tua. Semenjak tahun 1613M, Sultan Aceh Darusssalam yang terkenal iaitu Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam (1607-1636M) telah membuat serangan ke atas banyak negeri-negeri Melayu termasuk Johor Lama, Pahang Lama, Perak dan kerajaan-kerajaan lainnya, dibuat sebagai strategi Sultan Iskandar Muda untuk menghambat pengaruh dan kuasa Portugis dari kepulauan Melayu serta meluaskan kepentingan kerajaannya yang besar.
Antara peristiwa yang telah berlaku ialah peristiwa Perang Batu Sawar yang melibatkan serangan tentera Aceh ke atas ibukota Kesultanan Johor Lama. Selesai berperang, Sultan Johor iaitu Sultan Alauddin, Raja Abdullah, Bendahara Tun Seri Lanang, panglima serta orang-orang besar Johor telah ditawan dan dibawa balik ke negeri Aceh. Sultan Johor kemudiannya telah pulang ke Johor sementara Tun Seri Lanang terus tinggal di Aceh sehingga masa kemangkatannya. Pada 1613M sultan Iskandar Muda Mahkota Alam telah melantik Tun Seri Lanang sebagai Uleebalang Kenegerian Samalanga, yang bersifat pemerintah otonomi dalam sebuah jajahan Kesultanan Aceh. Di samping itu, beliau telah dilantik sebagai penasihat kepada tiga sultan Aceh iaitu Sultan Iskandar Muda (1607-1636M), Sultan Iskandar Thani (1636-1641M), dan Sultanah Tajul Alam Safiatuddin Shah (1641-1675M). Di Acheh, Tun Seri Lanang turut digelar Orang Kaya Dato’ Bendahara Seri Paduka Tun Seberang.
Pada 1659M, Tun Seri Lanang telah meninggal dunia di Samalanga, Aceh dan zuriatnya berterusan menjadi pemeritah otonomi di sana manakala sebahagian zuriatnya kembali ke Johor lalu ditakdirkan menjadi Raja-raja Melayu khususnya di Pahang, Terengganu dan Johor Moden sehingga ke hari ini. Makam Tun Seri Lanang telah dipugar dan dijaga oleh pihak berkuasa di Samalanga dan sentiasa dikunjungi oleh peminat dan pengkaji sejarah, khususnya dari Malaysia dan Indonesia.
Peranan dan Sumbangan Tun Seri Lanang
Peranan Tun Seri Lanang semasa hayatnya ialah beliau telah menjadi bendahara kepada dua Sultan kerajaan Johor Lama. Pada 1570M hingga 1597M, beliau telah menjadi bendahara di bawah pemerintahan Sultan Ali Jalil Shah II manakala pada 1597M hingga 1615M, beliau telah menjadi bendahara di bawah pemerintahan Sultan Alauddin Riayat Shah III.
Bendahara Paduka Raja Tun Muhammad atau Tun Seri Lanang merupakan tokoh pengarang dan pujangga yang terkenal dalam penghasilan buku sejarah mahupun panduan adat istiadat dalam peradaban, kebudayaan serta sistem pemerintahan Melayu. Dalam kepengarangannya, beliau, masyarakat terdedah dengan ilmu-ilmu yang mampu mendidik masyarakat memiliki jati diri yang tinggi. Beliau telah bertanggungjawab dengan mengembangkan agama islam di Semenanjung Melayu hingga ke tanah seberang ketika diberi kepercayaan memerintah Samalanga, Aceh, Indonesia pada tahun 1645M. Penyebaran agama Islam telah berlaku dengan luas dalam tempoh pemerintahan beliau di Aceh.
Selepas peristiwa Perang Batu Sawar antara tentera Aceh dengan Kesultanan Johor Lama, Sultan Johor iaitu Sultan Alauddin, Raja Abdullah, Bendahara Tun Seri Lanang, panglima serta orang-orang besar telah ditawan dan dibawa ke Aceh. Selepas ditawan, Sultan Johor pulang ke Johor, manakala Tun Seri Lanang menetap di Aceh dan telah dilantik oleh Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam sebagai Uleebalang Kenegerian Samalangga. Semasa pemerintahan beliau sebagai seorang Uleebalang yang digelar Paduka Raja Samalangga, beliau bersifat pemerintah autonomi dalam sebuah jajahan Kesultanan Aceh dan disenangi oleh Kesultanan Aceh.
Semasa Tun Seri Lanang menetap di Aceh, beliau telah mendapat tempat di hati Sultan Aceh. Buktinya, beliau telah dilantik sebagai penasihat kepada tiga orang Sultan Aceh iaitu Sultan Iskandar Muda (1607-1636M), Sultan Iskandar Thani (1636-1641M), dan Sultanah Tajul Alam Safiatuddin Shah (1641-1675M). Semasa di Acheh, Tun Seri Lanang turut digelar Orang Kaya Dato’ Bendahara Seri Paduka Tun Seberang.
Pada Mei 1612M, Tun Seri Lanang telah menerima titah Raja Abdullah supaya mengarang Sulalatus Salatin. Selepas menerima titah daripada Raja Abdullah, Tun Seri Lanang memulakan penulisan kitab Sulalatus Salatin di Batu Sawar, Kesultanan Johor Lama dalam tahun 1612M. Penulisan kitab Sulalatus Salatin dikarang disebabkan beberapa faktor. Antara faktor penghasilan kitab sulalatus Salatin ialah untuk mengangkat kedudukan dan sejarah silam raja-raja Melaka di samping mengagungkan kebesaran dan kecemerlangan raja-raja dan kerajaan Melaka. Selain itu, Sulalatus Salatin turut dihasilkan dengan tujuan menggambarkan kebesaran sebuah dinasti raja-raja Melayu yang bermula dari zaman Raja Iskandar Syah di awal abad ke-15 hinggalah zaman pemerintahan sultan Alau’d-Din Riayat Syah III di awal abad ke-17.
Seterusnya, Sulalatus Salatin juga dihasilkan untuk kegunaan istana(istana centri) dan kegunaan orang-orang bangsawan Melayu sebagai rujukan pada masa akan datang serta dijadikan satu wadah bagi merakamkan kebesaran, ketinggian dan kegemilangan sesebuah negara kota atau kerajaan Melayu seperti kerajaan Pasai dan Singapura selain Melaka. Di samping itu juga, penghasilannya adalah untuk memperlihatkan kepada bangsa lain akan kebesaran bangsa Melayu sendiri.
Syeikh Abdul Samad al-Falambani
Latar belakang Syeikh Abdul Samad al-Falambani
Syeikh Abdul Samad al-Falambani dilahirkan pada tahun 1704 Masihi bersamaan tahun 1116 Hijrah, di Palembang. Terdapat tiga versi tentang nama lengkap beliau iaitu Abdul Samad al-Jawi al-Falimbani (Ensiklopedia Islam), Abdul Samad bin Abdullah al-Jawi al-Falimbani (sumber-sumber Melayu) dan versi terakhir mengatakan nama lengkap beliau ialah Sayyid Abdul al-Samad bin Abdul Rahman al-Jawi (sumber-sumber Arab). Melihat kepada susur galur keturunan beliau, Syeikh Abdul Samad berasal daripada keturunan Arab sebelah bapa, iaitu Syeikh Abdul Jalil bin Syeikh Abdul Wahhab bin Syeikh Ahmad Al-Mahdani. Ayah beliau merupakan ulama yang berasal dari Yaman yang dilantik menjadi Mufti negeri Kedah pada awal abad ke-18. Ibunya pula, Radin Rianti, ialah wanita Palembang yang diperisterikan oleh Syeikh Abdul Jalil selepas menikahi Wan Zainab, puteri Dato’ Sri Maharaja Dewa di Kedah.
Syeikh Abdul Samad menerima pendidikan asas daripada ayahnya sendiri di Kedah. Setelah itu, Syeikh Abdul Jalil menghantar kesemua anaknya untuk mendalami ilmu di pondok di daerah Patani. Pada waktu itu, hanya Patani menjadi tempat menimba ilmu-ilmu keislaman sistem pondok secara lebih mendalam. Antara gurunya di Patani ialah Syeikh Abdur Rahman bin Abdul Mubin Pauh Bok. Beliau juga turut mempelajari ilmu sufi daripada Syeikh Muhammad bin Samman di samping mendalami kitab-kitab tasawuf. Untuk bidang tasawuf, beliau berguru pula dengan Syeikh Abdul Rauf Singkel dan Syamsuddin al-Sumaterani yang masing-masing berasal dari Acheh. Beliau menjadi ulama yang memiliki kepakaran dan keistimewaan dalam cabang ilmu tasawuf kerana ilmu tersebut telah ditimba sejak kecil lagi.
Bapa Syeikh Abdul Samad menghantar beliau ke Tanah Arab, iaitu Mekah dan Madinah, untuk membolehkannya mendalami ilmu agama Islam. Antara teman seperguruan beliau sewaktu menuntut ilmu di sana ialah Muhammad Arsyad al-Banjari, Abdul Wahhab Bugis, Abdul Rahman al-Batawi dan Daud al-Fatani yang kesemuanya menjadi ulama Nusantara yang terkenal. Walaupun tinggal di Mekah, beliau tidak pernah melupakan negeri leluhurnya, Palembang, dan sentiasa memberikan perhatian besar terhadap perkembangan sosial, politik dan keagamaan di Nusantara.
Peranan dan sumbangan Syeikh Abdul Samad al-Falambani
Hasil tulisan Syeikh al-Falimbani banyak menyeru umat Islam berjihad melawan penjajah Eropah yang ketika itu menjajah kawasan Nusantara. Beliau turut menyebarkan ajaran-ajaran sufisme selain berperanan aktif dalam menyelesaikan dua persoalan pokok di Nusantara iaitu dakwah Islamiyah dan kolonialisme Barat. Menerusi dakwah Islamiyah, beliau memberi peringatan kepada masyarakat agar tidak tejebak dengan ajaran-ajaran sesat yang menyimpang daripada ajaran tasawuf sehingga mengabaikan syariat. Dalam menangani kolonialisme Barat pula, beliau menghasilkan kitab Nasihah al-Muslimi wa Tazkirah al-Mu’min fi Fadail Jihad fi Sabilillah demi meniupkan semangat jihad kepada umat Islam di seluruh dunia.
Beliau adalah antara tokoh yang paling menonjol dalam bidang tasawuf dengan dua buah karyanya yang terkenal dan masih ada sehingga kini, iaitu Hidayatus Salikin dan Siyarus Salikin. Karya besar Sayr al-Salikin ila Ibadat Rabb al-‘Alamin yang siap dikarang di Taif pada 1778M memuatkan terjemahan Lubab Ihya’ Ulum al-Din karya Imam Al-Ghazali. Beliau juga menyajikan sistem ajaran tasawuf yang memusatkan kepada pencapaian makrifah kesufian melalui pembersihan batin dan penghayatan ibadah menurut syariat Islam. Sebuah lagi karya besar beliau, Hidayah al-Salikin fi Suluk Maslak al-Muttaqin, memperlihatkan transformasi para ulama abad ke-18 yang mengambil langkah kembali mengikuti tasawuf sunni al-Ghazali dan meninggalkan wahdatul wujud Ibn al-‘Arabi yang sangat berpengaruh di Acheh. Antara kitab karangannya yang lain ialah Zahratul Murid fi Bayani Kalimatit Tauhid 1178 H/1764 M, Risalah Pada Menyatakan Sebab Yang Diharamkan Bagi Nikah 1179 H/1765 M, Al-‘Urwatul Wutsqa wa Silsiltu Waliyil Atqa, Ratib Sheikh ‘Abdus Shamad al-Falimbani, Nashihatul Muslimina wa Tazkiratul Mu’minina fi Fadhailil Jihadi wa Karaamatil Mujtahidina fi Sabilillah, Ar-Risalatu fi Kaifiyatir Ratib Lailatil Jum’ah, Mulhiqun fi Bayani Fawaidin Nafi’ah fi Jihadi fi Sabilillah, Zatul Muttaqin fi Tauhidi Rabbil ‘Alamin, ‘Ilmut Tasawuf, Mulkhishut Tuhbatil Mafdhah minar Rahmatil Mahdah ‘Alaihis Shalatu was Salam, Kitab Mi’raj 1201 H/1786 M, Anisul Muttaqin dan Puisi Kemenangan Kedah.
Raja Ali Haji
Latar belakang Raja Ali Haji
Nama penuhnya ialah Raja Ali Haji bin Raja Ahmad dan kadangkala dikenali sebagai Engku Haji Tua. Beliau berketurunan Daeng Bugis ataupun raja-raja Bugis dan dilahirkan di Pulau Penyengat, Riau pada tahun 1809. Beliau dibesarkan dalam kalangan bangsawan. Ketika berusia 11 tahun, Raja Ali Haji menunaikan fardhu haji bersama bapanya, Raja Ahmad dan tinggal di sana selama beberapa tahun. Setelah pulang ke Riau, beliau menjadi penasihat Yamtuan Muda Riau dalam bidang agama dan undang-undang. Ketika itu, Pulau Penyengat menjadi pusat kebudayaan Melayu dan pusat tumpuan ilmu pengetahuan, khususnya Islam. Beliau memiliki pengetahuan yang tinggi dalam bahasa Melayu dan Arab serta alim dalam hal ehwal agama Islam. Raja Ali Haji terkenal sebagai ahli tawarikh dan politik semasa hidupnya. Bakat-bakat ilmiah, sastera dan politik yang ada pada dirinya adalah diwarisi daripada ayahnya. Sekiranya mempunyai kelapangan, beliau akan mengarang buku dan antara anak muridnya yang terkenal termasuklah Yang Dipertuan Muda Riau sendiri dan Syed Syeikh al-Hadi dari Melaka (bapa novel Melayu). Beliau meninggal dunia pada tahun 1870.
Peranan dan sumbangan Raja Ali Haji
Raja Ali Haji muncul sebagai tokoh bahasa, kesusasteraan, sejarah, politik dan juga tokoh agama yang ulung pada zamannya (Mohd. Sharifudin Yusop dan Mohd. Lani Sobi, 1999). Sumbangan beliau terhadap persuratan Melayu amat penting. Daya kreativitinya dan kepekaannya terhadap permasalahan yang berlaku di sekelilingnya menjadikan beliau begitu masyhur. Dalam bidang agama, beliau menjadi guru kepada Yamtuan Muda Riau selain mengajarkan agama Islam kepada pembesar dan rakyat jelata. Beliau turut menghasilkan karya-karya berteraskan Islam seperti Gurindam Dua Belas, Syair Abdul Muluk, Syair Suluh Pegawai dan Syair Sinar Gemala Mustika Alam. Dalam bidang sejarah pula, beliau menghasilkan dua buah kitab sastera sejarah yang penting terutamanya bagi keturunan raja-raja Bugis iaitu Tuhfat al-Nafis dan Salasilah Melayu Bugis dan Sekalian Raja-rajanya. Sebagai tokoh bahasa, beliau menghasilkan pula Bustanul Katibin dan Kitab Pengetahuan Bahasa.
Ternyata Raja Ali Haji seorang tokoh yang tiada tolok banding jika diteliti karya-karyanya yang meliputi pelbagai bidang itu. Dalam bidang bahasa, beliaulah yang diketahui orang pertama yang menulis tentang tatabahasa bahasa Melayu dalam Bustanul Katibin dan cuba menyusun sebuah kamus Melayu melalui Kitab Pengetahuan Bahasa. Menurut Wan Samsuddin Mohd. Yusoff (1976), mengenai bukunya Tuhfatul Nafis, C. Hooykaas dan Winstedt bersependapat menyatakan bahawa sesudah sejarah Melayu, Tuhfatul Nafis dipandang sebagai sumber terpenting dalam pensejarahan Melayu. Dalam bidang sejarah, beliau berusaha membuat catatan sejarah yang lengkap tentang keturunan Raja-raja Melayu dan Bugis dalam bentuk penulisan kreatif yang terakam dalam Tuhfatul Nafis dan Salasilah Melayu Bugis dan Sekalian Raja-rajanya. Untuk pertama kalinya juga beliau menggarap penulisannya secara lebih realistik sekaligus mengurangkan unsur-unsur mitos, dongeng dan khayalan dalam penghasilan karya.
Walaupun terdapat pembaharuan-pembaharuan dalam hasil karangan beliau, Raja Ali Haji tetap dianggap pengarang klasik. Beliau bergaul dengan sarjana-sarjana dan pembesar-pembesar Barat, tetapi pengaruh mereka tidaklah besar. Dalam hal ini, Raja Ali Haji berbeza dengan Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi, yang menurut R.Roolvink dalam Mohamad Daud Mohamad (1987) telah berada di perbatasan kebudayaan Timur dan Barat. Abdullah sudah keluar daripada lingkungan masyarakatnya sendiri walaupun tidak secara keseluruhan. Raja Ali Haji dapat menghargai nilai-nilai peradaban Barat, namun demikian beliau menganggap nilai-nilai Barat tidak sesuai dengan masyarakat Melayu. Pujangga ulung ini tetap berdiri teguh dalam lingkungan kebudayaan Melayu dan dengan keras mempertahankan nilai-nilainya.
Abdullah Munsyi
Latar belakang Abdullah Munsyi
Abdullah Munsyi dilahirkan pada tahun Masihi 1796, bersamaan tahun Hijrah 1211, di Kampung Masjid atau juga dikenali sebagai Kampung Pali oleh masyarakat Keling. Beliau merupakan anak bongsu daripada empat adik-beradik seibu sebapa. Ketiga-tiga abangnya telah meninggal dunia sewaktu masih kecil. Beliau berasal daripada keturunan India dan Arab. Ayah beliau bernama Abdul Kadir adalah anak tunggal Muhammad Ibrahim dan Peri Achi. Moyang beliau merupakan seorang yang berketurunan Arab Yaman (Shellabear, 1947). Abdul Kadir telah mendapat pendidikan yang sempurna sejak kecil dan pernah memegang jawatan yang penting iaitu sebagai Syahbandar serta utusan Inggeris kepada negeri-negeri Melayu seperti Lingga, Riau, Pahang, Terengganu, Kelantan dan Palembang. Selain itu, Abdul Kadir juga pernah menjadi jurubahasa dan jurutulis.
Semasa bapanya berniaga di luar negeri Melaka iaitu di Siak, Abdullah tinggal bersama neneknya Peri Achi yang bertugas sebagai seorang guru besar di Kampung Pali. Walaupun Abdullah dimanjakan oleh neneknya, beliau dibesarkan dalam situasi yang mementingkan pelajaran. Hal ini terbukti kerana ketika beliau berusia tujuh tahun, Abdullah telah diberikan permainan kalam resam dan papan loh. Oleh itu, beliau lebih cepat pandai menulis dan membaca berbanding dengan kanak-kanak lain.
Sewaktu kedatangan Stamford Raffles dari Syarikat Hindia Timur ke Melaka, Abdullah telah diambil sebagai kerani, penterjemah dan jurutulis kepada pihak Inggeris. Tugas ini dilakukan bersama-sama dengan bapa saudaranya, Ismail Lebai dan Muhammad Latif. Sikap Abdullah yang dedikasi telah menyebabkan beliau disegani oleh orang-orang Inggeris. Abdullah telah dilantik menjadi guru bahasa Melayu kepada askar-askar sepoy Hindustan dan beberapa orang paderi seperti W.Milne dan C.H. Thomsen manakala beliau pula mempelajari bahasa Inggeris daripada mereka. Gelaran “munsyi” diperolehi daripada mereka yang pernah belajar bahasa Melayu dengannya. Beliau juga bertanggungjawab menterjemahkan sebahagian kitab Injil ke dalam bahasa Melayu.
Abdullah telah mendirikan rumahtangga dengan seorang wanita berperanakan India sepertinya ketika berusia 34 tahun. Beliau telah dikurniakan seorang anak perempuan bernama Siti Lela. Abdullah telah meninggalkan keluarganya di Melaka untuk meneruskan pekerjaannya di Singapura. Selepas kematian anak perempuan dan isterinya, beliau membawa anak lelakinya ke Singapura. Abdullah meninggal dunia pada tahun 1854 di Juddah sewaktu ingin menunaikan haji.
Peranan dan Sumbangan dalam Penulisan
Abdullah mempunyai pengalaman yang luas dalam bidang penulisan. Beliau pernah bekerja sebagai guru bahasa, wartawan, sejarahwan, penterjemah dan sebagainya (Ismail Yusoff, 2008). Pengkaji sejarah berpendapat bahawa pemisahan antara Sastera Melayu Lama dengan Sastera Melayu Baru berlaku selepas tahun 1800, pada abad ke-19 iaitu setelah munculnya karya-karya Abdullah Munsyi yang membawa unsur-unsur baru dalam Sastera Melayu.
Kejayaan Abdullah dalam bidang penulisan banyak didorong oleh faktor persekitaran seperti kehidupan keluarga, keadaan sosio-politik selain bakat semulajadi yang dimilikinya. Sebagai seorang yang lahir dalam keluarga elit yang mementingkan ilmu, beliau mempunyai imej yang tinggi di mata masyarakat. Hal ini disebabkan nenek dan ayahnya sangat rapat dengan bidang pendidikan yang kurang dititikberatkan oleh masyarakat pada zaman tersebut. Corak kehidupan dan gaya hidup bapanya telah merapatkan hubungannya dengan pihak Inggeris. Hal ini telah membolehkan Abdullah diberi kesempatan untuk menyertai rombongan ke Kelantan bagi mendapatkan kembali kapal dagang Singapura yang ditahan pada 1937.
Abdullah Munsyi telah menghasilkan banyak karya yang bermutu seperti Syair Singapura Terbakar (1830), Dawaiy- Kulub (1838), Kisah Pelayaran Abdullah ke Kelantan (1938), Kitab Adat Segala Raja-Raja Melayu dalam Segala Negeri (1838), Hikayat Abdullah bin Abdul Kadir (1849) dan Kisah Pelayaran Abdullah ke Juddah (1854). Beliau juga menghasilkan karya terjemahan Hikayat Pancatanderan dan menyunting Sejarah Melayu. Karya-karya beliau ada yang telah diterjemahkan ke dalam bahasa asing.
Karya-karya yang telah dihasilkan oleh beliau membawa unsur-unsur pembaharuan dalam lapangan sastera Melayu. Dua buah karya agungnya iaitu Hikayat Abdullah dan Kisah Pelayaran Abdullah ke Kelantan merupakan cerminan kepada situasi yang berlaku dalam masyarakat. Abdullah melaporkan perkara yang benar-benar terjadi dan tidak memasukkan unsur khayalan. Hikayat Abdullah yang berbentuk autobiografi memuatkan pengalaman hidupnya bersama orang-orang Inggeris dan mengandungi kritikan terhadap orang Melayu, raja-raja Melayu dan undang-undang Timur yang sebelumnya tidak pernah disentuh oleh golongan penulis.
Kisah Pelayaran Abdullah ke Kelantan pula dapat dianggap sebagai dokumentasi sejarah yang ditulis berdasarkan pemerhatian semasa. Beliau telah mengupas aspek politik, ekonomi, sosial dan kebudayaan masyarakat Melayu di Pahang, Kelantan dan Terengganu. Aspek yang mendapat perhatian di mata beliau ialah kemunduran orang-orang Melayu, soal pelacuran di Kelantan, kezaliman raja dan sebagainya.
Beliau berpendapat kemunduran orang-orang Melayu berpunca daripada sikap raja dan golongan bangsawan yang mengambil kesempatan terhadap ketaatan rakyat kepada mereka. Di Kelantan, rakyat berfungsi untuk memberi khidmat kepada raja dan kerabatnya sahaja sehingga tiada masa untuk bekerja. Malah kadang-kadang harta yang dimiliki oleh mereka turut dirampas oleh raja. Di Terengganu, beliau mengkritik sistem perhambaan dan adat atau pantang larang yang dikenakan agar tidak menyamai golongan pemerintah. Namun, beliau berasa hairan kerana tiada pula adat yang melarang rakyatnya hidup dalam kedaifan dan kehinaan.
Selain itu, beliau juga lantang mengkritik rakyat di Pahang yang malas bekerja sehingga keluasan kawasan yang dimiliki tidak dimanfaatkan dengan sebaik-baiknya. Beliau juga berasa hairan kerana tiada guru yang dapat memahami maksud ayat yang diujarkan oleh mereka. Sikap orang Melayu yang ganjil pada pandangannya juga turut dikritik. Beliau mengecam orang Melayu yang malas berusaha, suka bersabung ayam, meletakkan tanggungjawab mencari nafkah di bahu perempuan dan suka memakan makanan yang tidak berkhasiat seperti pekasam, tempoyak, ikan asin, jering, petai dan lain-lain.
No comments:
Post a Comment