Raja
Ali Haji merupakan penulis berbakat pada zamannya. Sumbangan beliau dalam
bidang bahasa persuratan, sejarah dan agama telah menjadi bahan kajian sarjana
dan orientalis. Antara beberapa karya beliau yang penting ialah sebuah karya
berjudul Bustanul-Katibin Lissubyanil, Muta’alimi atau dalam bahasa Melayu,
Kitab Perkebunan Jurutulis bagi kanak-kanak yang baru hendak mempelajarinya.
Hasilnya merupakan karya kritis mengenai nahu bahasa Melayu. Buku ini dikarang
oleh beliau pada 20 Syaaban 1273 bersamaan 15 April 1857. Buku ini diusahakan
dengan menggunakan cap batu di Penyegat. Karya ini diulas dan diterjemahkan ke
dalam bahasa Belanda oleh Van Ronkel dalam Tijdschrift Voor Indische Taal
Land.en Volkenkunde pada tahun 1901.
Buku yang terdiri daripada 10 pasal
utama ini dimulai dengan sebuah huraian mukadimah yang menjelaskan tentang
kaitan antara bahasa dengan adat, adab, dan budi pekerti. Selain itu, tajuk
pemikiran Raja Ali Haji dalam mukadimah berkisar seputar fadhilat (keutamaan)
ilmu dan akal untuk menjaga dan meningkatkan kualiti moral dan menjadi insan
Kamil sebagaimana yang telah diperintahkan oleh Allah. Dalam mukadimah, Raja
Ali Haji juga mensyaratkan kepada pembaca dalam memahami buku ini untuk
memiliki lima perkara iaitu Al-Himmah (kesungguhan),
Al- Mudarasah (analisi), Al-Muhafazah (penghafalan). Al-Mudzakarah (kajian lebih lanjut) dan Al-Muthala’ah (kajian lebih mendalam).
Sepuluh pasal yang disusun oleh Raja Ali Haji dalam kitab ini berisi kaedah,
prinsip, dan tata cara penulisan bahasa Melayu dalam aksara Jawi yang
disesuaikan dengan tatabahasa (Nahu dan Saraf) dalam bahasa Arab.
Bustanul
al-Katibin diakui sebagai karya awal mengenai tatabahasa bahasa Melayu yang
dihasilkan oleh pengarang dari Nusantara sehingga membolehkan pembaca
mempelajari pelbagai aspek struktur bahasa pada peringkat awal pembinaannya
lagi. Tujuan Raja Ali Haji menghasilkan kitab ini adalah untuk menyebarkan ilmu
bahasa dan ilmu tulisan, menghasilkan buku tatabahasa bahasa Melayu serta
menerapkan hukum bahasa. Bustan al-Katibin juga mengandungi perbincangan kepentingan
mempelajari bahasa dan huraiannya dalam konteks tatabahasa luas dan mendalam.
Kitab terbabit turut mengandungi
perbincangan mengenai aspek ilmu yang terkandung dalam bahasa Melayu, selain
pengajaran Raja Ali Haji dalam ilmu dan akal yang bukan sahaja sesuai untuk
pembacaan pada zamannya, bahkan masih lagi bermanfaat untuk diketahui serta
dikaji oleh sarjana dan pembaca kini. Raja Ali Haji turut mengemukakan 10 adab
berguru yang wajar dijadikan ikutan dan teladan kepada pelajar, sekali gus dianggap
menjadi peringatan yang berguna kepada mereka yang sedang menuntut ilmu.
Dalam Islam, pengajian bahasa khususnya bahasa
Arab dan bahasa penganut Islam lain, merupakan ilmu alat untuk mencapai
makrifat, iaitu mengenali Allah dan seluruh kewujudan, memperteguh keimanan dan
ketakwaan, dan menyemai adab kesopanan yang mulia, yang mengandungi antara lain
ilmu-ilmu nahu (sintaksis), saraf (morfologi), qawa’id (tatabahasa), mantiq
(logik), balaghah (retorik), istidlal (pendalilan), kalam (penghujahan) dan sebagainya. Raja
Ali Haji dalam buku beliau telah meletakkan tradisi pengajian bahasa Melayu
berdasarkan maksud dan matlamat pengajian bahasa yang digariskan oleh tradisi
pengajian Islam.
Raja Ali Haji dengan lantang dan
jelas menyatakan bahawa terdapat perkaitan yang erat antara kebolehan berbahasa
dan adab sopan yang mulia dengan ilmu yang tinggi. Tegas beliau dalam Bustan al-Katibin (halaman 3) :
“…adab dan sopan itu daripada tutur kata juga
asalnya, kemudian baharulah pada kelakuan. Bermula apabila berkehendak kepada
menunturkan ‘ilmu atau berkata-kata yang beradab dan sopan, tak dapat tiada
mengetahuilah dahulu ‘ilmu yang dua itu, iaitu ‘ilmu wa al-kalam (pengetahuan
dan pertuturan).”
Berdasarkan kepada falsafah dan
pegangan demikian terhadap peranan dan kedudukan bahasa dalam usaha melahirkan
seorang manusia Melayu yang beradab sopan, berakal dan berbudi bahasa yang
mulia, dan berilmu tinggi, maka Raja Ali Haji menghasilkan karya Bustan al-Katibin ini. Mengikut Raja Ali
Haji, keturunan dan pangkat yang tinggi tanpa ilmu yang sahih, akal budi yang
luhur, dan adab sopan yang mulia, menjadi sia-sia belaka. Oleh hal yang
demikian, dalam bahagian Mukadimah Bustan
Al-Katibin, beliau telah menerangkan dahulu kelebihan-kelebihan ilmu dan
akal untuk meletakkan perspektif dan tujuan sebenar dalam pembelajaran bahasa.
Ilmu yang paling penting dan pertama yang harus dipelajari oleh orang Islam
ialah ilmu agama Islam.
Oleh itu, semasa beliau menghuraikan
tentang bahasa Melayu, terlebih dahulu beliau telah menghuraikan secara
terperinci adab dan syarat menuntut ilmu, iaitu merupakan asas kepada psikologi
pendidikan yang mampu melahirkan seorang Melayu yang bukan sahaja fasih
bercakap tetapi juga boleh bercakap dengan budi bahasa dan adab sopan yang
mulia. Penyemaian adab dalam diri seseorang merupakan proses pendidikan yang
dapat membawa kepada disiplin jasad, akal dan unsur kerohaniannya yang
seterusnya akan membolehkan seseorang itu mencari, memperoleh, dan mengamalkan
ilmu yang benar.
Falsafah dalam
Bustan Al-Katibin
Ilmu
pengetahuan tentang kewujudan Allah S.W.T sebenarnya berkait rapat dan langsung
dengan ikrar seorang Muslim dalam kalimah syahadahnya iaitu:
“Aku bersaksi bahawa tiada Tuhan melainkan Allah”
Oleh itu bagi Raja Ali Haji, ilmu yang utama dan
wajib dipelajari ialah ilmu tentang
Allah S.W.T. Matlamat utama dalam pengajian dan pembelajaran bahasa bukan
sahaja mengetahui binaan bahasa, bunyi dan ejaannya, perkataan, kosa kata,
binaan ayat, klausa dan sebagainya malah lebih daripada itu iaitu mempelajari
cara untuk menggunakan bahasa supaya tercapai ilmu yang benar bagi membimbing
manusia ke arah keredhaan Allah.
Di dalam kitab ini juga, Raja Ali
Haji mengatakan bahawa bahasa Melayu sebagai bahasa umat Islam terulung di Asia
Tenggara. Melalui kitab ini, beliau dapat mewujudkan penghuraian tentang bahasa
Melayu yang tepat, padat, ringkas, dan rapi dari segi ejaan dan tata bahasanya
yang mewakili sistem medan makna yang diberikan takrif yang jelas berdasarkan
autoriti al-Quran dan al-Hadith.
Berdasarkan kepada pandangan dan
hujahan beliau di dalam bukunya, jelaslah bahawa pandangan Raja Ali Haji
tentang pengajian, penggunaan dan pembelajaran bahasa Melayu berkait rapat
dengan pandangan sejagat beliau sebagai orang Melayu Islam yang melihat hakikat
kewujudan dan kejadian alam semesta dan manusia di dalam lingkungan Tuhan.
Raja Ali Haji dalam kitabnya turut
menerangkan kaedah menulis surat kiriman rasmi yang telah menjadi salah satu
daripada budaya atau adab orang Melayu Islam. Surat kiriman ini mengukuhkan dan
mengesahkan lagi darjat dan martabat ilmu yang membawa kepada kesahihan dan
kebenaran ilmu dalam Islam. Beliau dalam tulisannya menerangkan kaedah menulis
surat seperti di bawah:
Bermula perkataan pada surat perkiriman itu, maka
hendaklah dimulai dengan bismillahirrahman nirrahim dan kemudian Alhamdulillah
iaitu memuji-muji Allah Ta’ala mana yang munasabah dan waqi’…kemudian
selawatkan Nabi kita serta keluarganya dan sahabatnya, dan kemudian baharulah
diiringi dengan salam ta’zim…pada orang-orang yang berkirim dan orang yang
dikirim.
No comments:
Post a Comment